ΤΟ ΒΕΛΑΝΙΔΟΔΑΣΟΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

Για το ξεχασμένο μας Βελανιδοδάσος 

Από την εξαιρετική εργασία της Κοινωνιολόγου, Σπουδάστριας Φυτοτεχνίας & Αρχιτεκτονικής Τοπίου, κας Μαρίας Πλέσσα. 

Ταξινόμηση: Βασίλειο: Φυτά Plantae, Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα Magnoliophyta, Ομοταξία: Δικοτυλήδονα Magnoliopsida, Τάξη: Φηγώδη Fagales, Οικογένεια: Φηγοειδή Fagaceae, Γένος: Δρυς Quercus. Μια ζωή παραμυθένια: Οι Δρυάδες ήταν Νύμφες των δασών. Το όνομά τους προέρχεται από τη Δρυς. Η μυθολογία τις αποκαλεί Νύμφες των δέντρων γιατί ζούσαν στα δάση κάτω από τις βελανιδιές.

 Όταν ερχόταν η ώρα της Νύμφης να πεθάνει, είναι γιατί οι ρίζες του δέντρου της δεν τρέφονταν πια από τη γη. Μια Νύμφη κάποτε, ενώ χόρευε με τις αδερφές της χλόμιασε καθώς παρατήρησε τη βελανιδιά της να γέρνει πέρα δώθε. Άφησε τους χορούς και την ανεμελιά και γεμάτη ανησυχία κοίταζε το δέντρο της. Πολύ γρήγορα ο φλοιός στέγνωσε, τα φύλλα μαράζωσαν, τα κλαδιά έσπασαν και ταυτόχρονα η ψυχή της πέταξε, αποχαιρετώντας τη ζωή. Οι Νύμφες όταν βρέχει χαίρονται γιατί τρέφονται τα δέντρα και κλαίνε όταν οι βελανιδιές τους μαραζώνουν. Στις Δρυάδες Νύμφες συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων η Φιγαλία, η Τιθορέα και η Ευρυδίκη.

Το κατ’ εξοχήν δέντρο των δρυμών: Η βελανιδιά είναι η βασίλισσα του δάσους, το ιερό δένδρο του Δία, που αντιστέκεται στη φωτιά και στην ξηρασία, που συνοδοιπορούν με την κλιματική αλλαγή. Οι αρχαίοι λαοί (Έλληνες, Κέλτες, Γαλάτες) απαγόρευαν αυστηρώς το κόψιμό της. Η υλοτόμησής της ήταν προφανώς αδύνατη μέχρι να κατασκευαστούν τα πρώτα σιδερένια εργαλεία κοπής. 

Για τη φύση, που δε νοιάζεται για το κέρδος, είναι πολύτιμη όχι για το ξύλο της αλλά για το τί προσφέρει στην ανάπτυξη των άλλων φυτών και τη βιοποικιλότητα. Κρατά σε ισορροπία όλο το οικοσύστημα. Θάνατος της δρυός σημαίνει θάνατος των δρυμών. Οι βελανιδιές είναι μια μεγάλη ομάδα αείφυλλων και φυλλοβόλων δέντρων και θάμνων, εγγενή στην Ευρώπη, την Ασία, τη Βόρεια Αφρική και τη Νότια και Βόρεια Αμερική. Στο βόρειο ημισφαίριο υπάρχουν 531 αυτοφυή είδη.

 Οι βελανιδιές μορφολογικά ποικίλουν τόσο, ώστε είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι μερικές ανήκουν στο ίδιο είδος. Ωστόσο έχουν όλες τους ένα κοινό χαρακτηριστικό: τους καρπούς τους, τα βελανίδια. 

Ελλάδα: Ψηλά αιωνόβια δέντρα που βρίσκονται σε πεδινές και ορεινές περιοχές. Τα ψηλά είδη φτάνουν τα 40 μ. ύψος και ξεπερνούν το 1 μ. διάμετρο. Τα περισσότερα ελληνικά δάση δρυός περιλαμβάνουν χαμηλά δέντρα με μικρούς κορμούς και «χαμηλής ποιότητας» ξύλο. Γι' αυτό τα περισσότερα δέντρα που υλοτομούνται πωλούνται για καυσόξυλα. 

Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας: το βελανιδοδάσος είναι στο είδος του το μοναδικό στην Ευρώπη και το μεγαλύτερο των Βαλκανίων, 130.000 στρέμματα. Εκτείνεται από την παραλιακή περιοχή του Αστακού μέχρι τον ποταμό Αχελώο στα ανατολικά και τη λίμνη Οζερό στα βορειοανατολικά.
Η πρώτη αναφορά στο δάσος αυτό μας δίνεται από τον Όμηρο ο οποίος καταγράφει ότι ο Εύμαιος, ο βοσκός του Οδυσσέα, περνούσε τα κοπάδια των χοίρων απέναντι για να βοσκήσουν στο βελανιδόδασος. Τηρώντας αυτήν την παράδοση, οι νομάδες κτηνοτρόφοι της Ηπείρου (εξ ου και τα πολλά βλαχοχώρια που προέκυψαν στην περιοχή) κατέβαιναν και βοσκούσαν τα Κάλεσα και τα άλλα τους πρόβατα.

 Τα Κάλεσα είναι μια παλιά ντόπια ράτσα προβάτων που είναι μικρόσωμα, ευκίνητα και γι αυτό τα λένε και αθλητικά ή «τσιπουρίσια». Το γάλα τους έχει πολύ μεγάλη πυκνότητα: 2 κ. (αντί για 6) παράγουν 1 κ. φέτα. Νερό: Σε κάθε εκτάριο (10 στρέμματα) βελανιδοδάσους αποθηκεύονται 15 κυβικά μέτρα νερού. Αυτό συμβαίνει γιατί το ριζικό της σύστημα εκτείνεται σε μεγάλη ακτίνα και βάθος κάτω από την επιφάνεια και έτσι συμβάλλει στην κατακράτηση των εδαφών και στον εμπλουτισμό της υπόγειας υδροφορίας. Χωρίς να αρδεύεται ποτέ στους αιώνες ζωής της η βελανιδιά δημιουργεί υδροφόρο ορίζοντα και προστατεύει τον πλανήτη από την ερημοποίηση και την ξηρασία. 

Πυροπροστασία & Παρασιτοπροστασία: Με τις τανίνες της προστατεύει τα άλλα γειτονικά της δένδρα από τα παράσιτα αλλά και τα δάση από τη φωτιά. Χωρίς να δαιμονοποιούνται τα δέντρα, τα οποία δεν ευθύνονται για τις πράξεις των ανθρώπων: η βελανιδιά, σε αντίθεση με το πεύκο που εκκρίνει το εύφλεκτο ρετσίνι, είναι βραδύκαυστη γιατί οι τανίνες της εμποδίζουν την καύση. Στη βάση αυτής της πραγματικότητας γίνονται κάποιες προσπάθειες αναδάσωσης βελανιδιάς. Ένα τέτοιο οργανωμένο, παράδειγμα είναι η δενδροφύτευση και σποροφύτευση που έγινε το φθινόπωρο του 2016 στη Ρεματιά Χαλανδρίου της Αθήνας όπου συμμετείχαν μαθητές, κάτοικοι και σύλλογοι. Φυτεύτηκαν 4500 βελανίδια και 100 δενδρύλλια.

Βιοποικιλότητα: Στον κορμό της βελανιδιάς έχουν μετρηθεί να διαβιούν (σημείωση: άλλα στο υγιές ζωντανό της στάδιο και άλλα στο νεκρό στάδιο που έχει σαπίσει - πολύ πιο σπάνιο λόγω που είναι υπεραιωνόβια) 132 είδη έμβιας ζωής, περισσότερα απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο δένδρο.

                                

Την Άνοιξη-Καλοκαίρι του 2003 το Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με έδρα το Αγρίνιο, κατέγραψε: 256 γηγενή φυτά και 127 είδη πουλιών, 26 από τα οποία είναι προστατευόμενα είδη. Πού; Στο σπουδαίο οικοσύστημα βελανιδιάς στη χώρα μας, στο Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας, το χωριό του Τάκη Καρναβά. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο επίσης ωραία και σπάνια είδη πανίδας και χλωρίδας, όπως το χρυσόξυλο, οι παιώνιες, άγριες ορχιδέες, μανιτάρια κ.ά, πλήθος έντομα όπως ορθόπτερα (saga sp), νυχτοπεταλούδες (saturnia pyri), ερπετά, αμφίβια, ασπόνδυλα, πουλιά, όπως δρυοκολάπτες, πετροπέρδικες, στραβολαίμηδες, κίσσες, πουλιά υδρόβια και σπάνια αρπακτικά, όρνεα, φιδαετοί, κ.α. 

Από θηλαστικά, τα αγριογούρουνα και τα ντόπια πρόβατα, πολυπληθή άλλοτε, σήμερα σχεδόν έχουν εξαφανιστεί. Τα παλιά αρχοντικά με τα οποία είναι χτισμένος σχεδόν όλος ο Αστακός είναι φτιαγμένα με τα έσοδα που έφερνε το προσοδοφόρο εμπόριο βελανιδιών για τη βυρσοδεψία και ξυλείας για τη ναυπηγική με εξαγωγή στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Μάλτα και την Πορτογαλία.

Έδαφος: Η ήμερη βελανιδιά είναι ημιαειθαλής, χάνει τα φύλλα της αργά και σταδιακά, από το Σεπτέμβρη ως το Φλεβάρη. Το αποτέλεσμα αυτής της φυσικής διαδικασίας, είναι ο συνεχής εμπλουτισμός του χώματος με πολύτιμα θρεπτικά συστατικά για τη διαβίωση άλλων φυτών και οργανισμών. Την άνοιξη, τα βραχώδη λιβάδια του βελανιδοδάσους είναι κατάφυτα και ολάνθιστα προσφέροντας μία από τις καλύτερες επιλογές για περπάτημα στη φύση.

Απαιτήσεις: Η ήμερη βελανιδιά δεν έχει ιδιαίτερες εδαφικές απαιτήσεις. Αναπτύσσεται από αβαθή μέχρι και σε βαθιά εδάφη και από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι περίπου τα 1.000 μ. υψόμετρο με προτίμηση στις πεδινές και λοφώδεις θέσεις 600 – 700 μ. υψόμετρο σε όλες τις κλίσεις. Μπορεί να ζήσει περισσότερο από 1000 χρόνια και φτάνει τα 30 μ ύψος. Στο βελανιδοδάσος Ξηρόμερου έχουν καταγραφεί βελανιδιές ηλικίας μέχρι 800 ετών. Ρυθμός ανάπτυξης: Η βελανιδιά χρειάζεται 70 - 80 χρόνια για ν' αρχίσει να παράγει καρπούς. Μέχρι τότε, το δέντρο θα έχει φτιάξει κορμό με 50 εκατοστά διάμετρο, αλλά ακόμα θα είναι αρκετά νεαρό. 

Αφού φτάσει στην ηλικία των 100 χρόνων, θα αυξάνει μόνο την περίμετρό του κατά 2,5 εκατοστά το χρόνο. Ιδιότητες του ξύλου της: βαρύ, σκληρό, ανθεκτικό που δε σαπίζει εύκολα σε χρώμα από ανοιχτό χρυσαφί μέχρι κοκκινωπό ή σταχτί, με ειδικό βάρος γύρω στα 700kg/m3. Χρήσεις: οικοδομή, ναυπηγική, επιπλοποιία, φαρμακευτική, καλλυντικά (ουσία κερσετίνη), βυρσοδεψία, υφαντουργία (τανίνες), ζωοτροφή, ποτοποιία (βουτσιά: τα ξύλινα βαρέλια, φελλός (είδος: φελλοφόρος δρυς), τρόφιμα (αλεύρι για ψωμί, μπισκότα, καφέ), ενέργεια (βιομάζα), φράχτης (μεταξύ ιδιοκτησιών).

 Δεσκάτη Γρεβενών: Εδώ, στα 2 μόλις χλμ από τα πρώτα σπίτια και σε υψόμετρο 658 μ. βρίσκεται η αρχαιότερη βελανιδιά της Ευρώπης, μία ποδισκοφόρος δρυς (quercus pedunculiflora), που φύτρωσε περίπου το 720 μ.Χ. Η χρονολόγισή της έγινε το 2017. Έχει διάμετρο 2,25 μ, περίμετρο κορμού 7,06 μ. και το ύψος της ξεπερνά τα 23 μ. Με περασμένα τα 1.300 χρόνια ζωής, ξεπέρασε κατά πολύ το αρχαίο Ρομπόλα (Pinus heldreichii / Λευκόδερμη πεύκη) της Πίνδου, ηλικίας 1.080 ετών. 

Το συγκεκριμένο είδος βελανιδιάς φύεται από τα 400 έως τα 700 μ.

 υψόμετρο, είναι σπάνιο, μακρόβιο και υπάρχουν ελάχιστα όμοια είδη -πολύ μικρότερης ηλικίας- σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Να προστεθεί ότι εκτός από την αρχαιότερη δρυ της Ευρώπης, στη Δεσκάτη εντοπίσθηκαν και τα αρχαιότερα πετρώματα της Ελλάδας, ηλικίας 1 δισ. ετών. Τα δυο αυτά, μαζί και ο Αλιάκμονας που με τα νερά του δίνει ζωή στο οικοσύστημα όλης της περιοχής, κάνουν την ορεινή κωμόπολη πολύ σημαντική περιβαλλοντικά για όλη τη Μακεδονία. 

Ύμνος στη βελανιδιά:

 Κι ιδού: ως την ύστερη στιγμή σου δεσπόζουσα και γαλήνια σε λίγο θα φέρεσαι ακάθεκτη προς τα κάτω· 

 κι η πτώση σου δε θα ‘ναι παρά ως να φέρεσαι πάνω σ’ ένα άρμα χρυσό – 

μεγαλείο ζωής που καλύπτει το θάνατο. 

Φορούσες λαμπρό εορτάσιμο ιμάτιο το φως του ηλίου γύρω απ’ τους κλώνους σου. 

Σ’ αγκάλιαζε η θύελλα. 

Στον ουρανό από κεραυνούς περιχαρακωμένη ήρθαν νύχτες που έλαμπες σα μια πολιτεία. 

Κοπάδια πουλιών και κομμάτια χρωμάτων ξεκουράστηκαν πάνω σου. Αγκιστρωθήκαν ομίχλες. Σε βαλαν σημάδι οι διάττοντες.

 Αλλά, ιδού: αυτό είναι ο χρόνος. Χωρίς να προδίνεσαι 

Κυρίαρχη πάντοτε, δίχως μουρμούρισμα ή σκίρτημα θα πέσεις σε λίγο, γενναία κι ασυμβίβαστη. 

Στον άδειο σου χώρο θα κατεβούνε αετοί να σε αναζητήσουν.

 Και τα βουνά θα σε βλέπουν ακόμα στη θέση σου, ενώ δεν θα είσαι. 

♦Από το ποίημα Βασιλική δρυς (1959) του Νικηφόρου Βρεττάκου

 Μαρία Πλέσσα Κοινωνιολόγος, Σπουδάστρια Φυτοτεχνίας & Αρχιτεκτονικής Τοπίου

ΠΗΓΕΣ: https://www.e-ea.gr,https://iaitoloakarnania.gr/  ,   http://www.wondergreece.gr/, https://www.aixminews.gr/aitoloakarnania/xiromero/,https://kalyvia.gr/, http://www.velanidodasos.gr/oakforest/,https://antenna-star.gr/volta-velanidodasos-xiromeroy, youtube.com,